Αγνή Βλαβιανού – Αρβανίτη
ΒΙΟΠΟΛΙΤΙΚΗ
ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ
1985
Κάτω από τον ιερό βράχο της Ακρόπολης έχουμε συγκεντρωθεί να γιορτάσουμε την Αθήνα ως πολιτιστική πρωτεύουσα της Ευρώπης για το 1985. Ο θαυμασμός για τον Δωρικό και Ιωνικό ρυθμό και η αγάπη για την συμμετρία δημιουργούν τον κοινό δεσμό. Ο άνθρωπος νοιώθει τυχερός που ανήκει στον 20ο αιώνα, γιατί η εκτίμηση της συμμετρίας παίρνει καινούργιες διαστάσεις λόγω της τεχνολογικής προόδου. Η τεχνολογία ανοίγει τους ορίζοντες της κατανόησης και διευρύνει το φάσμα της σκέψης ώστε αυτή να συμπεριλαμβάνει όχι μόνον τον κόσμο αλλά και την αποκάλυψη της απέραντης ομορφιάς του μικρόκοσμου και του μακρόκοσμου.
Παρόντες υπολογισμοί δείχνουν ότι ο γαλαξίας μας έχει περίπου 100 δισεκατομμύρια άστρα και ότι υπάρχουν δισεκατομμύρια άλλοι γαλαξίες. Αυτοί οι υπολογισμοί έχουν αναστατώσει την πίστη στην μοναδική θέση του πλανήτη μας. Ένας αυξανόμενος αριθμός βιολόγων αναρωτιούνται: έχει έρθει η ζωή από το διάστημα; ;ή θα σταλεί η ζωή σε άλλους πλανήτες;
Η συνεχής ανάπτυξη των δυνατοτήτων του ανθρώπου, η αφάνταστη ροή νέων πληροφοριών, παρουσιάζουν την ανάγκη επανεξέτασης της θέσης του ανθρώπου στον γύρω χώρο του. Ο δρόμος της τεχνολογίας αποκαλύπτει τα μυστικά της φύσης και βελτιώνει την αντίληψη του σύμπαντος.
“Γαλαξίας ή μάλλον γαλαξίες
είναι μικρές διαστάσεις
δεν είναι το άπειρο
Νετρόνια είναι μικρά
πολύ μικρά
δεν είναι το άπειρο
Περισσότερο τι είμαι
ένα νετρόνιο στο γαλαξία
ή ένας γαλαξίας στο νετρόνιο;”
(Αγνή Βλαβιανού-Αρβανίτη Ταλαντώσεις, 1983)
Καθώς ανακαλύπτονται περισσότεροι νόμοι της φύσης, η αντίληψη του Αϊνστάιν για τη δημιουργία φαίνεται πραγματικά σοφή: “τα πάντα στη φύση κυβερνούνται από νόμους, και το μόνο που μπορώ να σκεφτώ είναι ότι ο νομοθέτης είναι σοφώτερος από τους νόμους.”
Στην αυγή του εικοστού πρώτου αιώνα, οι τεχνολογικές επιτεύξεις μοιάζουν πράγματι σαν απίθανες. Ο ταχύς ρυθμός της προόδου εικονίζει την μυθολογία. Ο βιολόγος αποκαλύπτει τον κώδικα της ζωής, ο χημικός παρασκευάζει τεχνητά στοιχεία, ο φυσικός αντιμετωπίζει τους γαλαξίες με E=Mc2, ο μαθηματικός ταξιδεύει έξω από τα πλαίσια του αφηρημένου με την θεωρία της αβεβαιότητας και ο φιλόσοφος αντιλαμβάνεται την επίδραση της τεχνολογίας.
Ανώτερες σκέψεις περνούν όρια
περιορισμένων δυνατοτήτων χώρου
διαβαίνουν γέφυρες
από διαφανή αντικείμενα
Κύματα ενέργειας
μ’ αιώνια μηνύματα
οδηγούν σε επικοινωνία
ταχύτερα κι από λάμψεις της ψυχής
φωτεινότερα κι από δεσμίδες λέιζερ
προσπερνούν τα πάντα
σκορπίζονται παντού
(Αγνή Βλαβιανού-Αρβανίτη μετάφραση από αγγλικό ποίημα στη συλλογή “Ταλαντώσεις” της ίδιας)
Η μυθολογία έχει επιστρέψει. Η τεχνολογία, ο Προμηθεύς του σήμερα, με ευαισθησία και προφητικές ικανότητες παρέχει το φως και τη φωτιά, αγωνίζεται για την αποκάλυψη των σπόρων της αληθείας, ανοίγοντας το δρόμο μιας νέας εποχής. Στο δράμα της ιστορίας, η παρούσα τεχνολογία κλείνει τις κουρτίνες του θεάτρου του αρχαίου κόσμου και ανοίγει μία πανοραμική όψη της πορείας της γνώσης. Αλλά με αυξανόμενη πρόοδο και υψηλό βαθμό εξειδίκευσης, με αναπτυσσόμενη τεχνολογία, οι επιστήμονες επιταχύνουν τις ανακαλύψεις αλλά συγχρόνως αυξάνεται και η “Εντροπή” (τάση προς καταστροφή) με την γρήγορη εκμετάλλευση των πηγών πλούτου της γης. Η ρύπανση του πλανήτη οδηγεί το μέλλον προς την γειτόνευση του χάους. Για να δαμάσει κανείς αυτή τη τάση, η βιολογία προσφέρει ένα πρότυπο για την βελτίωση της ποιότητας ζωής. Η μελέτη του”βίου” οδηγεί σε καλύτερη κατανόηση του νοήματος της ζωής. Διαστάσεις της βιολογίας μοιάζουν να φθάνουν σε νέες προοπτικές που μπορούν να ονομασθούν τώρα, εδώ, ως “Βιοπολιτικής”*
Η ανθρώπινη ιστορία επεκτείνεται μόνο σε μερικές χιλιάδες χρόνια. Σ’ αυτό το διάστημα πολλά πολιτικά πρότυπα αναπτύχθηκαν. Τυραννία, Δημοκρατία, είναι μεταξύ των παλαιότερων. Και τώρα νέες λέξεις, όπως Σοσιαλισμός, Κομμουνισμός, Καπιταλισμός, έχουν προστεθεί σαν διαφορετικά πρότυπα της ανθρώπινης κοινωνίας. Η ιστορία της ζωής όμως, επεκτείνεται σε πολλές εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια. Η ζωή έχει δοκιμασθεί σε απεριόριστες ποικιλίες και έχουν επιζήσει οργανισμοί δια μέσου της δύναμης της επιλογής και της εξέλιξης. Γι’ αυτό ακριβώς το λόγο ο “βίος” μπορεί να χρησιμεύσει ως πρότυπο για να επιτευχθούν οι επιθυμητές διαστάσεις και ν’ αναπτυχθεί η στρατηγική της κοινωνίας του μέλλοντος.
Τα κοινωνικά συστήματα υπόκεινται σε αλλαγές λόγω της δυναμικής ισορροπίας. Είναι αδύνατον να εκτιμήσει κανείς σωστά όλους τους παράγοντες που συντείνουν στην επιτυχία του συνόλου. Τα σύνορα της κοινωνίας, τα συστήματα οργάνωσης, οι κώδικες αξιών, η κατανομή εργασίας, η εξειδίκευση και γενικώς όλες οι συνθήκες αρμονικής λειτουργίας χρειάζεται να μελετηθούν στο μέλλον μέσα σ’ ένα πλαίσιο σύγκρισης του “βίου” με την κοινωνία.
Ένα πολυδιάστατο πλαίσιο θα χρειαστεί για την ανάπτυξη των δυνατών προεκτάσεων της “Βιοπολιτικής”. Προς το παρόν η προσπάθεια είναι να περιγράψει κανείς τις δυνατότητες ενός τέτοιου πλαισίου. Μελλοντικές διαστάσεις της βιολογίας αναφέρονται σε συνδυασμό με τη γενετική μηχανική, τις τέχνες, την άμυνα την επικοινωνία, την ανάπτυξης ενέργειας, την νομοθεσία. Οι φιλοσοφικές και κοινωνικές επιπτώσεις χρειάζεται να ωριμάσουν παράλληλα με την τεχνολογική πρόοδο.
Είναι αδύνατο να προβλέψει κανείς τις επιπτώσεις της γενετικής μηχανικής στο μέλλον της επιστήμης. Επιλογές του μέλλοντος προσφέρονται στον άνθρωπο. Σωστές αποφάσεις μπορούν να δημιουργήσουν καλύτερα κτηνοτροφικά και γεωργικά προϊόντα. Η γενετική μηχανική μπορεί να διαδραματίσει ένα σημαντικό ρόλο στην ισορροπία των δυνάμεων και στην οικονομική ανάπτυξης κρατών. Επίσης θα έχει επιπτώσεις στο μέλλον της ιατρικής. Γεννάται το ερώτημα αν η γενετική μηχανική ανοίγει το κουτί της Πανδώρας και οδηγεί σε τεράστιες δυσκολίες ή αν με τη φωτισμένη καθοδήγηση “Βιο-νομοθετών”* θα καταστεί μία μέγιστη ανακάλυψη του 21ου Αιώνα. Η χαρτογράφηση των γονιδίων του ανθρώπου και η αναγνώριση των γενετικών ασθενειών θα επιφέρει μία πλήρη επανάσταση στην ιατρική. Ήδη περισσότερο από 200 γενετικές διαταραχές έχουν αναγνωρισθεί και υπάρχουν ενδείξεις για περισσότερο από 1000 γενετικές ασθένειες. Εξετάσεις όπως η αμνιοκέντηση και χοριοβιοψία χρησιμοποιούνται για προγενετική διάγνωση. Νέες επιστημονικές ανακαλύψεις δείχνουν το φως προς αυτές τις κατευθύνσεις. Πειράματα κλώνων, παραγωγή ανθρώπινης ινσουλίνης από βακτηρίδια και τελευταίες εργασίες με ογκογονίδια οδηγούν στο δρόμο της αποκρυπτογράφησης των γενετικών μυστικών. Υπάρχει ελπίδα για την θεραπεία ασθενειών με προσθήκες DNA και με θεραπεία γονιδίων. Ακόμα και η επέκταση της ζωής μπορεί να επιτευχθεί με την καλύτερη κατανόηση της κινητοποίησης ή ακινητοποίησης των γονιδίων. Αυτό που μοιάζει σήμερα επιστημονική φαντασία ίσως να είναι αύριο πραγματικότητα: ΑΤΡ χάπια παραγόμενα από βιομηχανοποιημένα μιτοχόνδρια, ή η εισαγωγή χλωροπλαστών σε ζωικά κύτταρα, μπορεί να είναι δύο από αυτές τις μελλοντικές δυνατότητες.
Εφ’ όσον μπορεί να δημιουργηθούν αντιδράσεις, θα χρειασθούν φωτισμένοι “Βιο-νομοθέτες” για να θέσουν τα ηθικά όρια εντός των οποίων μπορεί να δικαιολογηθεί η επιστημονική έρευνα. Με αυξανόμενη κατανόηση των κυμάτων του εγκεφάλου και βελτιωμένη ανάλυση της γενετικής πλευράς της συμπεριφορές, “Βιο-νομικοί”* θα χρειασθούν για να εκτιμήσουν σωστά τα νομικά και ηθικά προβλήματα. Μόνο αυτοί που κατέχουν περισσότερες γνώσεις και βαθύτερη κατανόηση της βιολογίας θα είναι σε θέση να αναγνωρίσουν τις λεπτές διακυμάνσεις νοημάτων.
Στους Ολυμπιακούς αγώνες οι αθλητές φτάνουν σε υψηλά επίπεδα απόδοσης, Μοιάζει σαν να έχει επιτευχθεί η πλήρης επίδοση του ανθρώπινου σώματος. Κι όμως, με περισσότερη πληροφόρηση από την έρευνα του εγκεφάλου επιτυγχάνεται μεγάλη βελτίωση των επιτευγμάτων. Η μέθοδος Biofeedback μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί για τον έλεγχο και τη δύναμη αυτοσυγκέντρωσης. Ηλεκτρονικοί υπολογιστές προσφέρουν πρότυπο εκτέλεσης του αθλήματος και ταυτόχρονη ανάλυση των κυμάτων του εγκεφάλου και του Μυϊκού συντονισμού. Βελτιωμένη κατανόηση της αθλητικής επιστήμης μπορεί να χρησιμοποιηθεί όχι μόνον από τους αθλητές ολυμπιακών αγώνων αλλά και από το ευρύτερο κοινό. Τελευταίες έρευνες στην αθλητική επιστήμη έχουν οδηγήσει στην γενικώτερη βελτίωση της υγείας.
Στο μέλλον η βιολογική λειτουργία του εγκεφάλου μπορεί να χρησιμεύσει ως πρότυπο εναποθήκευσης μνήμης και επεξεργασίας πληροφοριών από τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές. Ερευνώντας την λειτουργία των κυττάρων του εγκεφάλου δίνεται η δυνατότητα της ανακάλυψης του μηχανισμού με τον οποίο τα κύτταρα εναποθηκεύουν πληροφορίες υπό την μορφή αφηρημένης σκέψης. Εφ’ όσον αυτό επιτευχθεί, το ίδιο σύστημα χημικής εναποθήκευσης της σκέψης μπορεί να εισαχθεί στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές αυξάνοντας το πλαίσιο ανάλυσης. Εναποθήκευση της σκέψης μπορεί επίσης να προσφερθεί διεθνώς δημιουργώντας “Τράπεζα Ιδεών”, όπου επιστήμονες, ακαδημαϊκοί και φιλόσοφοι μπορούν να δωρίσουν τις σκέψεις και τα επιτεύγματα πριν από το τέλος του βίου τους.
Όπως οι περισσότεροι δημιουργοί, έτσι και οι καλλιτέχνες ψάχνουν πηγές έμπνευσης. Η βιολογία με τις πολλές πτυχές της και τα κρυφά της μυστήρια μπορεί να προσφέρει πολλά. Δια μέσου των αιώνων η τέχνη αντικατοπτρίζει την μελέτη της φύσης. Υπ’ αυτήν την έννοια η “Βιο-τέχνη” δεν είναι μία ανακαίνιση. Ήδη οι ζωγράφοι κοιτάζοντας με το μικροσκόπιο ανακαλύπτουν ένα νέο κόσμο ύπαρξης. Το άνοιγμα προς το μικρόκοσμο προσφέρει απεριόριστες πηγές έμπνευσης για καλλιτεχνική δημιουργία στο μέλλον. Καλλιτέχνες με καλύτερη κατανόηση της βιομοριακής δομής μπορούν να προσφέρουν νέες διαστάσεις καλλιτεχνικής έκφρασης.
Σε τομείς όπως η αρχιτεκτονική, η κυψέλη, οι φωλιές τερμιτών, η μεμβράνη του κυττάρου και άλλα οργανίδια μέρη του κυττάρου, μπορούν να χρησιμεύσουν ως δομικά πρότυπα για το μέλλον. Βιοϋλικά έχουν δοκιμασθεί και έχουν επικρατήσει στη φύση επί εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια. Οι πολιτικοί μηχανικοί μπορεί να χρησιμοποιήσουν βιοϋλικά όπως το κολλαγόνο και τη κυτταρίνη για οικοδομική χρησιμότητα. Οι αεροναυπηγοί μπορεί να κάνουν σχέδια για αεροπλάνα με κινούμενα φτερά και με δομή οστών. Οι ναυπηγοί μπορεί να κατασκευάσουν πλοία με ανοξείδωτο δέρμα για προστασία.
Η φωτογραφία και η μουσική αντλούν συνεχή έμπνευση από τη φύση. Αλλά μέχρι τώρα οι καλλιτεχνικές εκφράσεις βασίζονται κυρίως σε οπτικές και ακουστικές εμπειρίες. Η αίσθηση της όσφρησης δεν έχει χρησιμοποιηθεί επαρκώς. Πως θα ήταν αν θαύμαζε κανείς μία ζωγραφική ενός πεδίου μάχης και συγχρόνως άκουγε τις πολεμικές κραυγές και μύριζε μπαρούτι;
Η αίσθηση της όσφρησης μπορεί να μελετηθεί περαιτέρω και ως άμυνα. Τα ραντάρ και τα ραδιόφωνα μεταφέρουν πληροφορίες που βασίζονται στην όραση και την ακοή. Όμως τα έντομα χρησιμοποιούν την αίσθηση της όσφρησης για να αναγνωρίσουν το ταίρι τους ή τους εχθρούς τους από τεράστιες αποστάσεις. Αυτό το εξατομικευμένο σύστημα αναγνώρισης παραμένει ανεκμετάλλευτο. Και τα κύτταρα έχουν την ικανότητα να αναγνωρίζουν συγκεκριμένους εχθρούς. Στον άνθρωπο τουλάχιστον ένα εκατομμύριο διαφορετικά αντισώματα προσφέρουν εξατομίκευση της άμυνας. Αυτό δεν αποκλείει την παράλληλη ύπαρξη γενικότερης αντίδρασης από τα λυσοσώματα και τα λευκοκύτταρα.
Ένα από τα πιο τέλεια παραδείγματα κοινωνικής επιβίωσης προσφέρεται από το κύτταρο, καθώς προκύπτει από τον καταμερισμό και την συνεργασία μεταξύ των οργανιδίων. Κάτω από τον κρυπτογραφικό έλεγχο του κώδικα του πυρήνα, οργανίδια και πολύπλοκες ουσίες του μεταβολισμού συνεργάζονται για να διατηρήσουν ένα περιβάλλον ευστάθειας. Τα ριβοσώματα προσφέρουν την επεξήγηση του κώδικα και την σύνθεση πρωτεϊνών, τα μιτοχόνδρια, το οικονομικό σύστημα με καύση ζάχαρης και δημιουργία ενέργειας, οι χλωροπλάστες, το σύστημα ηλιακών συσσωρευτών μεταβάλλοντας το φως σε τροφή και ενέργεια, το ενδοπλασμικό δίκτυο το σύστημα μεταφορών και η κυτταρική μεμβράνη τον έλεγχο των συνόρων που επιτρέπει την είσοδο και έξοδο ουσιών από το κύτταρο.
Η Βιοτεχνολογία προσφέρει επέκταση των ανθρωπίνων δυνατοτήτων. Οι αξίες χρειάζεται να επανεξετασθούν για να επιτρέψουν την πρόκληση των νέων διαστάσεων.
Ο αυξανόμενος ρόλος της Βιοηθικής έχει προσφέρει καλύτερη περίσκεψη στα προβλήματα που δημιουργούνται από την μοντέρνα τεχνολογία της αναπαραγωγής, το πρόβλημα της αποβολής, ο καθορισμός του θανάτου, η μεταμόσχευση οργάνων, ο έλεγχος γεννήσεων.
Δεν αρκεί να αναρωτούμεθα μόνο τις ερωτήσεις γι’ αυτά τα θέματα. Η “Βιοπολιτική” προτείνει διεθνή συνεργασία για την καλύτερη κατανόηση του βίου. Επειδή η παιδεία προσφέρει τον δρόμο που οδηγεί στην κατανόηση, επικοινωνιακοί δορυφόροι μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την πραγματοποίηση ενός τέτοιου προγράμματος. Μία διεθνής εκπαιδευτική εκστρατεία μπορεί να αυξήσει τη δημόσια αναγνώριση προβλημάτων όπως η κρίση του οικοσυστήματος ή η αύξηση του πληθυσμού της γης. Ο άνθρωπος μπορεί έτσι να αντιληφθεί περισσότερο τις διακλαδώσεις της μοντέρνας βιολογίας σε τομείς όπως η υγεία, η γεωργία, η οικονομία. Η μεταστροφή από το αφηρημένο στην πρακτική εφαρμογή θα γίνει πιο εμφανής. Ο άνθρωπος σαν μέρος του συνόλου του βιοτικού συστήματος μπορεί να αναπτύξει μεγαλύτερο σεβασμό για τις αξίες του φυσικού κόσμου. Με βελτιωμένη κατανόηση των αντιδράσεων της ζωής, η “Βιοπολιτική” δείχνει την ανάγκη για επανεξέταση βασικών κοινωνικών δομών.
Αντιλαμβανόμαστε ότι ο άνθρωπος κατέχει τη δυνατότητα της επιλογής του μέλλοντος. Η ταχεία ανάπτυξη της τεχνολογικής προόδου προσφέρει την άνοδο στην κλίμακα της γνώσης και την συνδετική γέφυρα μεταξύ του παρόντος και του μέλλοντος. Στις επόμενες δεκαετίες η “Βιοπολιτική” μπορεί να παίξει ένα σημαντικό ρόλο στην ολοκλήρωση της ειρήνης και την αποκάλυψη της αρμονίας.
ΑΡΜΟΝΙΑ
Με της ψυχής τα φτερά
αγγίζω τα χρυσαφένια κύματα του άπειρου
γύρω παραδεισένια ομορφιά σαν φως
σπινθηρίζει ακτίνες με χρώματα λουλουδιών
ψιθυρίζει το χώμα, ζωντανεύει η γη
όχι σαν μάνα αλλά σαν θυγατέρα
του κύκλου της φθοράς
μα και του ατέλειωτου της αφθαρσίας
Τη μελωδία του σύμπαντος
περιτυλίγει με παλμό η Αρμονία
(Αγνή Βλαβιανού-Αρβανίτη 1984)
* Οι λέξεις “βιοπολιτική”, “βιονομοθέτες”, “βιονομικοί” εισάγονται στην διεθνή βιβλιογραφία από την δρ. Αγνή Βλαβιανού-Αρβανίτη
